Selen w organizmie - zapotrzebowanie, niedobór, nadmiar. Produkty bogate w selen

Selen to pierwiastek występujący w przyrodzie w niewielkich ilościach, co wynika  z ciągłej erozji gleby. Także w organizmie człowieka ten pierwiastek śladowy skumulowany jest w minimalnym stężeniu. Jego rola w utrzymaniu równowagi fizjologicznej organizmu jest jednak ogromna, a zarówno jego niedobór, jaki nadmiar dają szereg komplikacji zdrowotnych.

Selen w organizmie człowieka

Selen w organizmie zgromadzony jest w ilościach 10- 30 mg, z czego 30% skumulowane jest w wątrobie, 30% w mięśniach, 15% w nerkach a pozostałe 10% w osoczu krwi. Sam selen jako wolny pierwiastek nie wykazuje działania biologicznego w organizmie. Aktywność biologiczną wykazują jego związki, głównie selenocysteina i selenometionina, wbudowane w białka i enzymy. Selen wchodzi w skład ok. 20 enzymów, z których najważniejsze to:

• dejodynaza, regulująca czynność tarczycy i przemianę tyroksyny w trójjodotyroninę
• cytochromy, odpowiedzialne za detoksykację organizmu
• enzymy oksydoredukcyjne, neutralizujące wolne rodniki
• reduktaza tioredoksyny, odzyskująca kwas askorbinowy w jego utlenionych metabolitów
• peroksydaza glutationu, chroniąca błony krwinek czerwonych przed uszkodzeniem
• selenoproteina, kluczowa dla procesu dojrzewania plemników oraz dla zachowania ich żywotności i ruchliwości

Inne fizjologiczne funkcje selenu obejmują działanie antyutleniające, chroniące przed szkodliwym wpływem wolnych rodników. Hamuje to wiele procesów chorobowych, w tym rozwój nowotworów, chorób neurodegeneracyjnych oraz przewlekłych chorób cywilizacyjnych (miażdżyca, zawał serca, udar mózgu). Z racji wysokiego potencjału antyoksydacyjnego i spowolnienia procesów starzenia, selen nazywany jest pierwiastkiem młodości. Ponadto selen moduluje procesy odpornościowe organizmu i neutralizuje wirusy i bakterie, działa przeciwzapalnie oraz wzmacnia serce i naczynia krwionośne.

Selen działa ochronnie na układ sercowo-naczyniowy, zapobiegając rozwojowi miażdżycy i choroby niedokrwiennej serca. Ponadto pierwiastek ten reguluje przekaźnictwo impulsów nerwowych, wspomaga płodność mężczyzny, łagodzi objawy menopauzy oraz redukuje toksyczność ołowiu, kadmu czy rtęci.

Zapotrzebowanie na selen i jego źródła

Dzienne zapotrzebowanie na selen determinowane jest wiekiem:

• niemowlęta: 15-20 μg
• dzieci od 1. do 3. roku życia: 20 μg
• dzieci od 4. do 9. roku życia: 30 μg
• chłopcy od 10. do 12. roku życia: 40 μg
• chłopcy od 13. do 18. roku życia: 55 μg
• dziewczęta  od 10. do 12. roku życia: 40 μg
• dziewczęta od 13. do 18. roku życia: 55 μg
• mężczyźni: 55 μg
• kobiety: 55 μg
• kobiety w ciąży: 60 μg
• kobiety karmiące: 70 μg

Warto mieć na uwadze, iż spożycie zbyt dużych ilości selenu jest bardzo szkodliwe. Maksymalna bezpieczna dawka to 450 mikrogramów, dawka toksyczna to 600- 700 mikrogramów.

Produkty bogate w selen

• ryby
• podroby
• orzechy brazylijskie
• pełnoziarniste produkty zbożowe
• rośliny strączkowe
• grzyby
• czosnek
• wołowina
• indyk
• jaja

Obecność witaminy E w pokarmach zwiększa przyswajalność selenu  w przewodzie pokarmowym, natomiast witaminy C i węglowodanów- ogranicza. Podczas obróbki cieplnej tracone jest ok. 40% zawartości selenu w pokarmach, przy czym najmniejsze straty występują podczas gotowania, a największe- podczas smażenia i pieczenia.

Niedobór selenu

Nie dostarczanie organizmowi wymaganych dawek selenu skutkuje poważnymi komplikacjami zdrowotnymi. Zawartość selenu w diecie jest wystarczająca, aby pokryć dzienne zapotrzebowanie na ten pierwiastek śladowy. Niedobór selenu towarzyszy natychmiast zaburzeniom wchłaniania, resekcji jelit, żywieniu pozajelitowemu. Objawy i konsekwencje niedoboru selenu to:

• przewlekłe zmęczenie
• ból mięśni
• zaburzenia odporności i częste infekcje
• osłabienie
• depresja
• niepłodność
• dysfunkcje tarczycy i zaburzenia metabolizmu
• wzrost zachorowalności na nowotwory
• reumatoidalne zapalenie stawów
• choroba Keshan-kardiomiopatia
• choroba Kasin-Beck - dysfunkcja układu kostno-stawowego

Szczególnie istotna jest korelacja między niskim poziomem selenu a zachorowalnością na nowotwory, choroby układu sercowo- naczyniowego czy neurodegeneracyjne. Wiele badań potwierdza, iż osoby dotknięte wymienionymi schorzeniami na wiele lat przed rozwojem choroby cierpiały na niedobory selenu. Jest to szczególnie zauważalne, gdy niedoborom seleny towarzyszą niedobory innych antyutleniaczy- witaminy E, beta- karotenu, cynku, miedzi czy manganu.

Nadmiar selenu w organizmie

Przeładowanie organizmu selenem to potencjalnie groźny stan. W związku z dużą dostępnością selenu w diecie oraz bliską granicą między bezpieczną dawką spożycia a dawką szkodliwą, nie jest zalecana samodzielna suplementacja selenu (bez konsultacji z lekarzem). Objawy nadmiaru selenu w organizmie (selenozy) to:

• łamliwość i utrata paznokci
• wypadanie włosów
• nudności i wymioty
• nadmierne pocenie się
• czosnkowy oddech
• metaliczny posmak w ustach
• depresja i drażliwość
• sztywność kości i ograniczenie ich ruchomości
• zawroty głowy
• niedokrwistość
• zanik narządów miąższowych (wątroby i trzustki)
• bóle stawów
• próchnica