Żelazo (łac. ferrum, ang. iron) to jeden z najważniejszych pierwiastków w organizmie człowieka. Mimo stosunkowo dobrej dostępności w diecie, niedobory żelaza zdarzają się często, co wynika z jego wzmożonej utraty z organizmu lub stanów zwiększonego zapotrzebowania na żelazo.
Gospodarka żelazem w organizmie
Żelazo to pierwiastek występujący w organizmie w ilości 3-4 g, z czego ponad połowa skumulowana jest w czerwonych krwinkach. Dobowa utrata żelaza z kałem, moczem, naskórkiem, żółcią i krwią to ok. 1-2 mg, i taka sama ilość dostarczana jest dziennie z pokarmem. Jednak żelazo to jeden z najgorzej wchłanialnych pierwiastków - dostępność żelaza z pokarmów szacowana jest na 1-20%. Żelazo dostępne w pokarmach na +3 stopniu utlenienia ulega redukcji w żołądku do formy +2, po czym wchłaniane jest w jelitach. Do tkanek docelowych żelazo transportowane jest we krwi w połączeniu z transferyną (białkiem transportowym).
Poza żelazem zużytym do syntezy hemoglobiny w krwinkach czerwonych, spora ilość żelaza jest zmagazynowana. Postać związana z ferrytyną (w wątrobie, śledzionie, makrofagach, mięśniach) to aktywna, łatwo dostępna frakcja żelaza, zaś forma związana z hemosyderyną to forma nieaktywna. U mężczyzn żelazo zapasowe to ok. 1000 mg, zaś u dzieci i kobiet 100-200 mg.
Ocena ustrojowej gospodarki żelazem obejmuje następujące badania:
- morfologia krwi
- stężenie żelaza
- stężenie transferyny
- stężenie ferrytyny
- stężenie rozpuszczalnego receptora dla transferyny
- całkowita i utajona zdolność wiązania żelaza (TIBC i UIBC)
Parametry te są niezwykle istotne z klinicznego punktu widzenia - zmiany ich stężenia poprzedzają niekiedy wystąpienie objawów niedoboru żelaza.
Rola żelaza w organizmie
Żelazo jest bardzo istotnym elementem hemoglobiny i mioglobiny - białek transportujących krew. Żelazo odpowiada za transport tlenu z płuc do tkanek, oraz transport szkodliwych produktów przemiany materii z tkanek do płuc, nerek i wątroby. Ponadto żelazo moduluje odporność organizmu, aktywnie zwalczając bakterie i wirusy. Reguluje przemiany metaboliczne, odpowiada za syntezę związków wysokoenergetycznych (ATP), spalanie substratów energetycznych w komórkach oraz syntezę struktur komórkowych. Żelazo usprawnia pracę układu nerwowego, reguluje czynności intelektualne i proces nauki; warunkuje syntezę neurotransmitterów z aminokwasów.
W czym jest żelazo? Produkty bogate w żelazo
Jak już wspomniano, żelazo w diecie występuje w sporych ilościach, jest jednak słabo wchłanialne. Żelazo pochodzenie zwierzęcego, tzw. żelazo hemowe wchłania się lepiej, zaś niehemowe żelazo ze źródeł roślinnych - znacznie gorzej. Aby zwiększyć dostępność żelaza należy włączyć do diety witaminę C i białko. Należy także unikać jednoczesnego spożywania żelaza z wapniem, magnezem, fitynianami, kawą czy herbatą.
Najbardziej godne źródła żelaza w diecie to:
- chude czerwone mięso
- wątróbka
- żółtka jaj
- rośliny strączkowe
- orzechy
- pełnoziarniste produkty zbożowe
- szpinak
- buraki
- suszone śliwki i morele
Zapotrzebowanie na żelazo przedstawia się następująco:
- niemowlęta do 5 roku życia - 0,3 mg
- dzieci od 6 miesiąca do roku - 11 mg
- dzieci od 1 do 3 lat - 7 mg
- dzieci od 4 do 12 lat - 10 mg
- chłopcy do 13 do 18 roku życia - 12 mg
- dziewczęta do 13 do 18 roku życia - 15 mg
- kobiety do 50 roku życia -18 mg
- kobiety powyżej 50 roku życia - 10 mg
- kobiety w ciąży - 27 mg
- kobiety karmiące - 10 mg
- mężczyźni - 10 mg
Niedobór żelaza w organizmie
Na niedobory żelaza narażone są osoby tracące żelazo z ustroju na skutek krwawień miesięcznych lub z przewodu pokarmowego (wrzody, hemoroidy, żylaki przełyku, zmiany zapalne jelita grubego). Inne czynniki predysponujące to niedobory żywieniowe oraz stany zwiększonego zapotrzebowania na żelazo (ciąża, laktacja, okres wzrostu i dojrzewania).
Niedobór żelaza prowadzi do niedokrwistości z niedoboru żelaza. Spadek produkcji krwinek czerwonych prowadzi do chronicznego niedotlenienia tkanek i narządów; objawy niedokrwistości wynikają właśnie z tego niedotlenienia:
- zawroty i bóle głowy, mroczki przed oczami
- męczliwość, osłabienie, apatia
- bladość powłok skórnych i błon śluzowych
- sucha skóra, łamliwe włosy i paznokcie
- zaczerwienienie, wygładzenie i pieczenie języka
- zaburzenia koncentracji i pamięci
- senność
- przyspieszona akcja serca
- pica - opaczna łaknienie (zjadanie talku, gliny, papieru)
- niebieskie zabarwienie twardówek (objaw Oslera)
Rozpoznanie niedokrwistości polega na obecności wymienionych objawów oraz nieprawidłowościach w badaniach laboratoryjnych:
- obniżony poziom hemoglobiny i żelaza
- spadek objętości krwinek czerwonych MCV oraz zawartości hemoglobiny w erytrocytach MCH
- zróżnicowanie kształtu i wielkości erytrocytów w rozmazie krwi
- wzrost wartości TIBC
- spadek stężenia ferrytyny i wzrost stężenia transferyny
Leczenie obejmuje suplementację doustną żelazem lub iniekcje dożylne preparatów żelaza. W skrajnych przypadkach stosowane są przetoczenia krwi.
Nadmiar żelaza we krwi
Stan przeładowania ustroju żelazem, określany mianem hemochromatozy, wynika z zaburzeń genetycznych lub stanów wzmożonego uwalniania żelaza z krwinek i wątroby (hemoliza krwinek, przewlekłe choroby wątroby). Żelazo uszkadza tkanki, w których ulega kumulacji, co manifestuje się:
- marskością wątroby
- kardiomiopatią rozstrzeniową i niewydolnością serca
- niedoczynnością tarczycy
- cukrzycą
- nadmierną pigmentacją skóry
- hipogonadyzmem i zaburzeniami płodności
Komentarze